Otonom sinir sistemini etkileyen ilaçlar farmakolojide zor anlaşılan konulardan biridir. Prof. Dr. Kemal BUHARALIOĞLU sempatik ve parasempatik sinir sistemini etkileyen ilaçları daha kolay anlamak için farklı bir yöntem izliyor. Bu derste Prof. Dr. Kemal BUHARALIOĞLU’nun değindiği ana başlıklar ve genel ilkeler aşağıda sunulmuştur:
1. Otonomik uyarıların azalması veya artması (ör. sempatik etkinliğin artışı) çok çeşitli patolojik klinik durumlara neden olur veya katkıda bulunur (ör. kardiyovasküler hastalıklar). Otonom sinir sistemi üzerine etkili ilaçlar (ör. beta blokörler) bu dengesizlikten kaynaklanan klinik durumları (ör. hipertansiyon) düzeltmek amacıyla kullanılır.
2. Otonomik (sempatik veya parasempatik) uyarıların organlar üzerine etkilerinin neler olduğunun bilinmesi otonom sinir sistemi üzerine etkili ilaçların farmakolojik etkilerini kestirebilmeyi kolaylaştırır. Ancak sempatik veya parasempatik uyarıların organlar üzerindeki etkilerinin ezberlenmesi mantıklı bir yol değildir. Mağara adamı alegorisi bu etkilerin daha kolay anlaşılması ve akılda kalmasına yardımcı olabilir.
3. İnsanoğlunun avcı toplayıcı olduğu dönemde hayatta kalma mücadelesinden esinlenilerek geliştirilen “mağara adamı alegorisi” evrimsel biyoloji ilkelerine dayanır. Bu alegoride, sempatik sinir sisteminin uyarılmasıyla ortaya çıkan etkiler bir mağara adamının yaşam mücadelesi sırasında dövüşürken veya kaçarken vücudunda yaşadığı değişimlerle ifade edilir (“dövüş veya kaç” cevabı). Parasempatik sinir sistemi ise “dinlen ve sindir” durumlarında aktiftir. Sonuçta bu alegori Homo sapiens’in kendi yaşamını ve türünün devamını sürdürmek için geliştirdiği bazı davranış kalıplarını açıklar.
4. Sempatik ve parasempatik sinir sistemi sıklıkla birbirine zıt çalışır. Stres durumlarında aktive olan sempatik sinir sistemi, temelde, kalp ve akciğerleri uyarırken gastrointestinal ve üriner sistemlerin işlevlerini baskılar. Parasempatik sinir sistemi bu organlar üzerine sempatik sinir sistemininkilere zıt etkilere sahiptir.
5. Sempatik sinir sistemi; anatomik yapılanması (birden fazla organın noradrenalin ile eş zamanlı uyarılması) ve hormonal bileşeni (adrenalin) nedeniyle tüm organizmayı bir anda aktive edebilir. Noradrenalin ve adrenalin katekolamin yapısındadır.
6. Sempatik sinir sistemi bazen Homo sapiens’in hayatta kalmasına destek olmak amacıyla farklı lokasyonlardaki aynı organlarda zıt etkiler ortaya çıkarabilir. Buna iyi bir örnek kan damarlarıdır. Sempatik aktivasyon ciltte bulunan kan damarları ile iskelet kasında bulunan kan damarlarında farklı etkiler gösterir. Cilt damarlarında vazokonstriksiyon oluştururken, iskelet kası damarlarında vazodilatasyon yapar. Bu durumdan katekolaminlere ait iki farklı reseptör tipi (alfa ve beta adrenerjik reseptörler) sorumludur. Alfa ve beta adrenerjik reseptörlerin bu farklı etki kalıbı; dövüş veya kaç cevabında kanın ihtiyaç duyulan bölge olan iskelet kaslarına yeniden dağılımını sağlar.
7. Sempatik aktivasyon ile ortaya çıkan “dövüş veya kaç” tepkisinde artan oksijen ihtiyacını karşılamak için akciğerlerde beta-2 adrenerjik reseptörin aracılık ettiği bir bronkodilatasyon gerçekleşir. Bu nedenle, kısa etkili (albuterol) veya uzun etkili (formoterol, indakaterol, salmeterol) beta-2 adrenerjik agonistler astım tedavisinde bronkodilatör olarak kullanılırlar.
8. Sempatik sinir sisteminin en belirgin etkisi kardiyovasküler sistem üzerinedir. Pozitif inotropik ve pozitif kronotropik etkiler kalp debisini artırır. Artan kalp debisiyle dövüş kaç cevabında ihtiyaç duyulan zorlu fiziksel aktivite için oksijen ve besin maddeleri yaşamsal organlara ve iskelet kasına taşınır. Kalp debisini artıran adrenalin gibi pozitif inotropik ilaçlar kardiyak arrest (kalp durması) sırasında kullanılabilir. “Dövüş-kaç” cevabı sırasında etkinliklerine gerek duyulmayan gastrointestinal ve üriner sistem aktivitesi bu bölgeye giden kan akımının azalmasına bağlı olarak düşer.
9. Sempatik aktivasyonun katabolik etkileri arasında “dövüş-kaç cevabı” sırasında ihtiyaç duyulan fazla enerjiyi sağlamak üzere plazma glukoz ve serbest yağ asitleri seviyelerini yükseltmesi bulunur.
10. Tüm bunlardan sempatik sinir sisteminin sadece “dövüş-kaç cevabı”nda aktive olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Örneğin kan basıncının baroreseptörler aracılıklı kontrolünden sempatik sinir sisteminin bazal (dinlenme koşulları) aktivitesi sorumludur.
